'Bir yandan tatlandırıcılar ve nişasta bazlı şeker konusunda önemli tartışmalar yapılırken diğer yandan tatlandırıcılarla ilgili olarak özellikle yeni kuşak doğal tatlandırıcılar gündeme geliyor.
Bunlar arasında ilk sıralarda gelen bitkilerden olan ve dilimize ?Şeker Bitkisi? olarak yerleşmeye başlayan Stevia (Stevia rebaudiana)?dır. Farklı ülkelerde farklı isimlendirmelerle tanınan Stevia, Hollanda ve Almanca?da bal bitkisi(honingkruid, Honigkraut) olarak İngilizce konuşan ülkelerde ise tatlı yaprak, şeker yaprak(candy leaf, sugar leaf, sweetleaf) ve tatlı bal yaprağı(sweet honey leaf) olarak da geçiyor.
Bazı kaynaklara göre şeker yaprağı (stevia) bitkisinin bugün için dünya genelinde 285 milyon dolarlık bir ticarete konu olduğu ve 2010 yılında 2009 yılına oranla üretimin yüzde 27 artarak 3 bin 500 bin tona ulaştığı tahmin edilmektedir.
Yapılan tahminlere göre 2014 yılına kadarki dönemde üretimin 4 kat artarak 11 bin 500 tona ulaşması beklenmektedir. Bu rakamın, yaklaşık 168 milyon ton olan dünya toplam şeker üretimi dikkate alındığında küçük bir miktar olduğu düşünülebilir. Ancak böyle bir karşılaştırmanın şeker bitkisinin etkisindeki yükseklik ve tatlandırıcı kategorisinde olması nedeniyle tam olarak yapılamayacağı açıktır.
Dünyadaki en önemli Stevia üreticisi ülkenin pek çok alanda da olduğu gibi Çin Halk Cumhıriyeti bu alanda da, dünyanın en büyük ülkesi durumundadır. Dünya üretiminin yaklaşık 2/3?ünü tek başına üretiyor ve üretiminin yüzde 80 gibi çok büyük bölümünü ihraç ediyor. Yine Hindistan ve Malezya?da şeker bitkisi pazarı 2 kat artmış durumdadır ve ihracatı en yüksek hızla artan gözde sektör olarak değerlendirilmektedir.
Türkiye?de yapılan çalışmalar
Akdeniz Üniversitesi Tarla Bitkileri Bölümünde konuyla ilgili Türkiye?de ilk önemli bilimsel çalışmalar gerçekleştiriliyor, çalışmalar Stevia yetiştiriciliğinin adaptasyonu ve yaygınlaştırılmasına yönelik olarak başarılı sonuçlar alınıyor. Tropik ve subtropik iklim kuşağı bitkisi olan Stevia?nın özellikle Akdeniz, Ege ve Karadeniz Bölgesi için önemli bir potansiyel olduğunu belirtiliyor. Belkide bugün Doğu Karadeniz için önemli bir gelir kaynağı olan çay gibi, Şeker bitkisi de bazı bölgelerimiz için alternatif bir üretim faaliyeti ve geçim kaynağı haline gelebilir. Bu kapsamda bu alandaki çalışmaların şeker bitkisinin ülkemiz tarımına, insanına ve ekonomisine kazandırılmasına yönelik değerli katkılarda bulunulması beklenmektedir.
Genel olarak bir inceleme yaptığımızda Dünyada konu üzerinde yapılmış çok sayıda çalışmanın olduğunu ve Stevia?nın ticari olarak Almanya, İsvicre, ABD gibi gelişmiş ülkelerde toz, tablet, sıvı ve diğer şekillerde piyasaya sunulduğunu görüyoruz. Özellikle Stevia büyük küresel kolalı içecek ve gıda firmalarının da önemli ölçüde ilgi alanları içerisinde yer alıyor.
Stevia nereli ve özelliği ne?
Paraguay orijinli olan bu bitki, Güney Amerika?da yüzyıllardan beri tatlandırıcı ve tedavi edici özellikleri nedeniyle kullanılıyor. 1970?lerde Japonya?da yapılan üretim ve işleme çalışmalarıyla tüm dünyada herhangi bir kalori değeri eklemeden yüksek yoğunluklu şeker olarak milyonlarca kişi tarafından tatlandırıcı ve gıda katkısı olarak kullanılıyor.
Bitkinin içerdiği Steviosid maddesi, tat duyuları tarafından normal şekerin 250-300 katı daha şekerli olarak algılanmasına yol açıyor. Bu nedenle çok az miktardaki Stevia (şeker yaprağı/bitkisi) tozu çay, kahve veya diğer içecekleri tatlandırmaya yeterli olabiliyor.
İnsan Sağlığı Bakımından Önemi
Günümüzde beslenme alışkanlıkları hızla değişmekte ve bu değişimle birlikte karbonhidrat ve özellikle şeker tüketimi artmış görünmektedir. Bunun ise insanlarda başta kardiyovasküler hastalıklar olmak üzere obezite veya şişmanlık, diyabet yani şeker hastalığı gibi bazı hastalıklara neden olduğu belirtilmektedir. Bunun sonucu olarak bilinen şekerler dışında tatlandırıcılara ilgi artmaya başlamış ve tüm dünyada 20?den fazla tatlandırıcı ülkelerin tercihlerine ve elde edilebilirliklerine göre yaygın olarak kullanılmaya başlamıştır. Ancak uluslararası düzeyde yapılan ve önemli dergilerde yer alan (örneğin Annals of Oncology) ve yayınlanan diğer çalışmalarda sakarin gibi bazı tatlandırıcıların mutajenik ve kanserojenik etkileri olduğu ve bu nedenle insan sağlığını önemli ölçüde tehdit ettiği bildirilmiştir.
Alternatif olarak özellikle gelişmiş ülkelerde yapılan çalışmalarda ?yeni nesil tatlandırıcılar? üzerinde durulmaya başlanmıştır. Örneğin Amerika?da yüksek kullanım ve pazar payına sahip insan sağlığına zararlı etkileri saptanmadığı belirtilen başta Sukraloz olmak üzere, Stevia(Şeker Bitkisi)?dan elde edilen ürünler öne çıkmaya başlamıştır. Mevcut literatüre göre yeni nesil tatlandırıcılardan biri olan Şeker bitkisinden elde edilen özütün, kan şekerini düzenleyici, insülin duyarlılığını ve hatta salınımını arttırıcı etkilerinin olduğu ve diyabet tedavisini desteklediği otoriteler tarafından ortaya konulmaktadır. Doğal bir tatlandırıcı olarak Stevia şekerden daha tatlı olmasına karşın, kalorisinin sıfır olması ve kan şekerini de yükseltmeyen özelliğiyle öne çıkmaktadır. Dolayısıyla bu bitkinin esas önemi ?insan sağlığına olumsuz etkilerinin olmamasından? kaynaklanmaktadır.
Örneğin Stevia bitkisine, Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) Yeni Tatlandırıcı Generasyonunda yer vermektedir. Bu yeni nesil tatlandırıcının sağlık bakımından zararsız olduğu kabul edilmektedir. Stevianın kalorisinin sıfır olması nedeniyle çocuk ve hamileler için güvenli bir tatlandırıcı olduğu FDA tarafından onaylamış bulunmaktadır. Ayrıca diş sağlığını koruyucu etkilerinin de olduğu belirtmektedir.
Yine bunun yanında Avrupa Birliği?nin de Kasım veya Aralık 2011?de Stevia?nın içecek ve gıda ürünlerinde kullanılmasına yönelik olarak birlik üyesi ülkelerde onaylanacağı yönünde önemli veriler bulunmaktadır. Bu kapsamda Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi (EFSA) Nisan 2010 tarihinde steviol glikozitlerle ilgili olarak olumlu görüş bildirdiği bilinmekte olup, örneğin Stevia tatlandırıcılara Fransa'da 2009 izin verilmiş ve bu güne kadar çok önemli gelişmeler sağlanmıştır. Esasen Stevia?nın doğal ve zararsız tatlandırıcılar kategorisinde yer alması bile başlı başına bu bitkinin önemini ve değerini göstermektedir. Sözkonusu bitkinin diyabet ve obeziteye karşı mücadele potansiyeli olduğunu ve insan sağlığına olumsuz etkisi olmadığını gösteren bilimsel veriler önemlidir. Özellikle Dünya Sağlık Örgütü (WHO) verilerine göre, halen dünyada 180 milyon diyabetli insan olduğu ve bu sayının 2030 yılında 2 katına çıkacağı tahmini dikkate alındığında Stevia?nın gelecekte çok daha önemli olacağını göstermektedir.
Günümüzde örneğin Amerika Birleşik Devletleri tatlandırıcı pazarına bakıldığında Sukraloz (sucralose:kimyasal işlem sonucu klor ile şekerden elde edilen yapay tatlandırıcı) içerikli tatlandırıcının tatlandırıcı pazarındaki değeri 184 milyon dolardır. Bu toplam tatlandırıcılar pazarı içinde yüzde 73 gibi oldukça yüksek bir payı ifade etmektedir. Bunu , bilinen ilk kimyasal tatlandırıcılardan olan ve sağlık bakımından yüksek oranda risk artıran 43 milyon dolarlık pazar payı ile Sakkarin(Saccarin) bazlı tatlandırıcılar izlemektedir. Üçüncü sırada ise yüzde 10?luk payla Aspartam bazlı tatlandırıcılar oluşturmaktadır. Bu veriler Amerika?da insan sağlığını esas alan politikalarla, uygulamaların önemli ölçüde örtüştüğünü ve paralellik içinde olduğunu göstermektedir.
Bu kapsamda Stevia ve Sukraloz?un ortak özellikleri olarak zararsız ve sıfır kaloriye sahip olmaları gösterilse de; Stevianın doğal olması Sukraloz?a göre avantajlı bir tatlandırıcı olduğunu ifade edebilir. Bu nedenle Stevia?nın doğal tatlandırıcı olma özelliğiyle öne çıkmaktadır ve yakın gelecekte tüm tatlandırıcı piyasasının en önemli aktörü olma potansiyeline de sahip görünmektedir. Buna göre özellikle gelişmiş ülkelerde yeni nesil tatlandırıcı olarak gelişme trendi gösteren ve önemli bir paya sahip olan Stevia?nın, gelecekte dünya tatlandırıcı piyasasında da çok önemli bir ağırlığa sahip olacağını tahmin etmek hiç de zor görünmüyor. Çünkü günümüzde koruyucu hekimlik öne çıkmış durumdadır ve bu kapsamda doğal tatlandırıcı seçeneği toplum sağlığını korumak bakımından önemli olanaklar sunmaktadır. Özellikle obezite ve diyabet gibi hastalıkların ulusal sağlık harcamalarının maliyetleri artırması(hastalık ve tadavi giderlerini yükseltmesi) nedeniyle sağlığa zararlı tatlandırıcıların kullanımını azaltmak yönünde çalışmak kaçınılmaz görünmektedir. Bu bir bakıma insani duyarlılıklardan ziyade, sağlık harcamalarının ulusal gelir üzerindeki yükünü düşürmekte doğal tatlandırıcılar konusunun ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.
Türkiye için çıkarımlar
Türkiye de yeni yeni konuşulmaya başlanan bu konuyla ilgili olarak çok somut değerlendirmeler yapmak güç olmakla birlikte, yukarıda ele alınan bazı ulusal ve uluslar arası akademik çalışmalardan ve güncel bilgilerden hareketle genel olarak bazı çıkarımlarda bulunulabilir. Ülkemiz için de şişmanlık(obezite) ve şeker hastalığı(diyabet) gibi konularda gelişmiş ülkelerdekine benzer kaygıların artmaya başladığı günümüzde, ulusal sağlık harcamalarının maliyetini yükselten etkenlerin etkisini azaltmak üzere Stevia?nın bir seçenek olarak üretiminin ve pazarının artırılması yararlı olacağı söylenebilir.
Özellikle bitki adaptasyon çalışmalarına ait başarılı sonuçların elde edilmeye başlanmasıyla ve etkili yayım çalışmalarının yapılmasıyla birlikte aşağıda sayılan gelişmelerin ortaya çıkması beklenebilir:
? Şeker bitkisinin yetişmesi için uygun bölgelerdeki tarım üreticileri için yeni ve alternatif bir geçim kaynağı olacak
? Şeker bitkisini işleyecek olan tatlandırıcı sektörünün kurulmasına ve gelişmesine katkı sağlayacak
? ürün işleme sanayinin kurulması ile katma değerin ülke de kalması sağlanacak
? ihracat potansiyelinin yüksekliği nedeniyle dış satım gelirlerinin artışına katkıda bulunacaktır.
? Aslında bunlardan çok daha önemlisi; bu bitkiye ait ürünlerin tüketiminin yaygınlaşmaya başlamasıyla toplum sağlığının korunmasına hizmet edilecektir. Böylece insanlarımızın sağlıklı bir yaşam sürdürmesine ve yaşam kalitesinin geliştirilmesine ve de ulusal sağlık harcamalarının azalmasına yol açacak sonuçların elde edilmesi yönünde önemli ve değerli sonuçlara ulaşılmış olunacaktır.
Esasen tüm tüketicilerin ve toplumumuzun yüksek olduğu bilinen şeker ve türevlerinin tüketimini azaltması doğru olacaktır. Aynı kapsamda ?kalorisiz ve sağlıklı olarak algılanan tatlandırıcıların tamamının masum olmadığının bilinmesi? gerekmektedir. Son olarak daha düşük kalori almak kaygısıyla risk yükleyen ve sağlık bakımından tehlike arzeden tatlandırıcılara teslim olmamak gerekiyor.'
haber: enpolitik.com/ Melek S. Tunç