Endülüs, günümüzde İspanya ve Portekiz?in yer aldığı İberik Yarımadası?nın Müslümanların fethinden sonra aldığı isimdir. Hz. Ebû Bekir döneminde başlatılan ilk İslâm fetihlerinin son halkası İspanya?nın fethidir.
Miladi 710 yılına kadar Kuzey Afrika?yı büyük oranda kontrol altına alan Müslümanlar buradan Akdeniz?i aşarak Avrupa topraklarına geçme kararı aldılar. Bu amaçla Kuzey Afrika valisi Mûsâ b. Nusayr, Tarîf b. Malik isimli komutanının gerçekleştirdiği ilk keşif seferinin ardından yardımcısı Târık b. Ziyad komutasındaki öncü birliğini İspanya topraklarına gönderdi. Müslümanlar burada karşılarına çıkan Kral Rodrigo kumandasındaki büyük bir Vizigot ordusunu mağlup ettikten sonra sırasıyla Malaga, Elvira, Cordoba, ve nihayet Vizigotlar?ın başşehri Toledo?yu ele geçirdiler. Diğer taraftan Mûsâ b. Nusayr da 712 yılında Kuzeyf Afrika?dan harekete geçerek emrindeki orduyla Sevilla, Carmona, Niebla, Meyrida gibi önemli İspanyol merkezlerini zaptettikten sonra Toledo?da Târık b. Ziyad ile buluştu. Bundan sonra İspanya?nın kuzeyinde iki koldan başlatılan fetih hareketiyle bir yıl içerisinde Leon, Galicia, Lerida, Barcelona ve Zaragoza şehirleri teslim alındı. Emevî halifesi Velid b. Abdülmelik döneminde Mûsâ b. Nusayr ve Târık b. Ziyad tarafından gerçekleştirilen bu fetihler sonucunda Müslümanların hâkimiyetine giren Endülüs?te Batı Avrupa?yı hedef alan yeni akınlar başlatıldı. Bu faaliyetler, Emevîlerin komutanı Abdurrahman el-Ğâfikî?nin valiliği döneminde Ekim-Kasım 732 tarihinde gerçekleşen ve Müslümanların ağır yenilgisiyle neticelenen Balâtü?ş-Şühedâ (Vak?atü Balât/Gazvetü Balât) Poitiers savaşıyla durduruluncaya kadar devam etti.
'Yeni bir toplum yapısı'
İspanya?nın Müslümanlar tarafından fethi burada yeni bir toplum yapısı meydana getirdi. Daha önce ülkede yerleşik bulunan Hıristiyan çoğunluk Hispano-Romen ve yine Hıristiyan olan Vizigotlar ile azımsanmayacak sayıya ulaşan Yahudi unsurlara ilave olarak Araplar, Berberîler?den müteşekkil yeni topluluklar bir araya gelmiş oldu. Bu çeşitliliğe daha sonra mühtedi İspanyollar (müvelled) ve Orta ve Doğu Avrupa menşeli azınlıklar (sekâlibe) de eklendi. Dolayısıyla Endülüs?te gerek Emevîler döneminde, gerekse daha sonraki süreçte bu unsurlar arasında inanç ve etnik kaynaklı mücadeleler gündeme gelmiştir.
İspanyollar, 1609-1614 yılları arasında ülkede kalan Müslümanların hemen tamamını Endülüs?ten uzaklaştırdılar. Bu sırada Osmanlı tahtında bulunan I. Ahmed, hem Avusturya hem de İran seferleriyle uğraşması ve donanmanın yeterince güçlü olmaması sebepleriyle İspanya?ya karşı harekete geçemedi. Bununla beraber Fas, İngiltere, Fransa ve Venedik gibi devletlere elçiler göndererek Osmanlı Devleti?ne sığınmak isteyen Endülüs Müslümanlarına yardımcı olunmasını istedi. Bu sayede birçok Endülüslü Kuzey Afrika?daki Osmanlı topraklarına ve İstanbul?a ulaştırıldı.
Seçkin mimarisi ile Endülüs İslam Sanatı
Mimarisi, kendine has bir ustalık ve ince zevkin bir ürünü olan binalarıyla hem yazı hem plastik sanatlar hem de seramik gibi sanat kolları açısından ana kaynak olan ve seçkin bir yere sahip, Endülüs İslam Sanatı, zengin ve güçlü bir kültürel altyapıya sahip. Endülüs İslam Sanatının bilinen en önemli temsilcileri, az sayıda olmalarına rağmen, mimari eserlerdir. Dekoratif dil, Bağdat ve Samerra örneklerinin bir devamı gibidir. Bunlardan en önemli ve güzeli şüphesiz El Hamra Sarayı'dır.
İspanya'nın Endülüs bölgesindeki Granada şehrinde kurulu El Hamra Sarayı, İslam mimarisinin günümüze kadar ulaşan en önemli şaheserlerinden birisi olarak kabul ediliyor. Taş ve tahta işleme, mozaik ve çini başta olmak üzere çok sayıda el sanatı dalından örnekler sunan El Hamra Sarayı'nın temeli 1232 yılında, Endülüs Emevileri'nin devamı olan Beni Ahmer devletini kuran I. Muhammed (Muhammed bin Ahmer) zamanında atılan saray, ilerleyen dönemlerde inşa edilen eklentilerle genişletilmiş. Arapça 'kırmızı-kızıl? anlamına gelen El Hamra sıfatıyla tanımlanan sarayın, inşaatında kullanılan kil harcının kızıla çalan renginden ve güneşin batışı esnasında kızıl ışınların saray duvarlarına yansımasından dolayı bu ismi aldığı belirtiliyor. Dünyanın yedi harikasından birisi olarak nitelenen El Hamra, Binbir Gece Masalları'nda betimlenen gerçeküstü saraylara da benzetiliyor.
Fildişi, ahşap ve oyma
Mimari eserlerden sonra sırayı fildişi, ahşap oyma ve seramik almaktadır. Bu eserler, çok sınırlı sayıda olmalarına rağmen, üstün nitelik ve mükemmellikleriyle sanatçılarının ustalığı kadar, yaptıranların da zevk, görgü ve sanata karşı olan sevgilerini ve koruyucu özelliklerini yansıtmaktadır.
İslamî dönemdeki iç çekişmeler sırasında ve İspanyolların ülkeyi tekrar ele geçirmeleri sürecinde maruz kaldıkları saldırıların, doğal ya da bilinçli tahribatların etkisiyle pekçoğu ortadan kaybolmuş olan mimari eserlerin bugüne gelebilen sınırlı sayıdaki örneği, İslam Sanatının Avrupa?daki zerâfet mümessilleri olarak varlıklarını devam ettirmekte ve artık özenle korunmaktadırlar.
Endülüs, bütün İslam âlemiyle paylaştığı ortak özelliklerin yanında kendine has bir üslubun da sahibi olmuştur. Yani, tam anlamıyla orijinal bir sentezin ürünüdür. Bunda, İslam âleminin en uzak ucunda bulunması kadar, Avrupa?daki Hıristiyan âlemiyle sürekli temas halinde olmasının ve yerli halkla içiçe yaşamanın verdiği hoşgörüye dayalı değişik bir ruh hali taşımasının tesiri büyüktür.
Başlangıçta ?kaçakların yurdu? sayılan Endülüs, sadece Abbasî ve Fâtımî tasallutundan kurtulmak isteyen siyaset adamlarının değil, aynı zamanda rahat çalışma ortamı arayan ilim adamları ve sanatkârların da sığınağı, hatta ödüllendirildikleri bir cennet haline gelmiştir.
Kültürel ve siyasi bakımdan Hıristiyan tebaaya karşı takındıkları hoşgörüyü dini bakımdan da büyük ölçüde sürdürmeye çalışan Endülüslü hükümdarların yaptırdıkları sanat eserleri, İslam ülkelerinde olduğu kadar Hıristiyan ülkelerde de büyük övgüye mazhar olmuştur.
Endülüs Sanatını Endülüs?ün sahip olduğu siyasi-kültürel dönemlere göre tasnif ederek 4 dönemde ele almak gerekir. Bu dönemler, eserlerde görülen farklılıklarla birbirinden ayrılmaktadır.
Emevi Sanatı (756-1031)
İspanya?daki Müslüman kimliğinin en görkemli eserlerinin meydana getirildiği dönemdir. Ümeyyeoğulları soyundan gelen hükümdarların güç ve zenginliklerine paralel olarak, ortaya konan sanat eserleri de büyük bir ihtişamı aksettirmektedir. Bu devrin sanatı ile Emevi sülalesinin ata memleketi olan Şam arasında bağlantı varsa da, Endülüs?ün sanatı tamamen kendine has özelliklere sahiptir ve Şamlılarınkinden farklıdır. İspanya?nın geçmişinden gelen mirası da özümseyen bu sanat, yeni bir anlayışın ifadesidir.
Emeviler?den İslam dünyasının yönetimini ele geçiren Abbasiler?in sanatı da Endülüs Emevilerininkinden farklıdır. Hatta, her iki taraf da siyasi bir bilinçle bu farklılığı oluşturmuşlardır. Çünkü, siyaseten birbirlerine rakip ve düşmandırlar. Özellikle halifeliğin üstlenilmesinden sonra Endülüs İslam Sanatı, güç ve zenginliklerini İslam âlemine göstermek isteyen hükümdarların sözcüsü niteliğine bürünmüştür.
Emevi Devrinin İspanya?da bıraktığı en önemli ve en ünlü bina, hiç şüphesiz bütün dünya camileri içinde de müstesna bir yere sahip olan Kurtuba Ulucâmii?dir (el-Mescidü?l-Kebîr).
Emevi mimarisinin günümüze ulaşan sınırlı örnekleri içerisinde yer alan bir diğer cami, Tuleytula?daki Bâbü Merdüm Câmii?dir. 1000 Yıllarında yapılmıştır. Kurtuba Ulucamii?nin devasa boyutları ve ihtişamından çok uzaktır.
Emevi hanedanı tarafından yaptırılan sarayların çoğunun izi kalmamıştır. Bunlar hakkında ancak edebi-tarihi eserlerden bilgi edinmek mümkündür. Bu sarayların ihtişamını az da olsa yansıtabilecek başlıca örnek, Medînetüzzehrâ?daki saraydır.
Harabe halinde günümüze gelen eserin restorasyonu yapılmaktadır. 936 Yılında III. Abdurrahman tarafından yaptırılan bu saray, adını hükümdarın gözde hanımı Zehrâ?dan alır. Sarayın mevkii, Kurtuba?nın kuzeybatısındaki Vâdîlkebîr (Guadalquivir) nehrine bakmaktadır. Kulelerle takviye edilmiş surlarla çevrili olup, erken Müslüman saray mimarisinin genel özelliklerini taşır. Üç seviyeli bir şemaya göre düzenlenen kompleksin en üstünde halifenin sarayı, aşağılarda ise devlet daireleri ile köşkler yer almaktadır. Daha çok mermer ve alçı kullanılarak yapılan tezyinatta mozaiklere de geniş yer verilmiştir. Saray ve müştemilatı 1013 yılında çıkan bir isyanda tahrip edilmiştir.
Medînetüzzehrâ?daki saray kadar muhteşem olduğu tahmin edilen diğer bir saray da Medînetüzzâhire?de Hâcib el-Mansûr İbn Ebî Âmir?in sarayıdır. Bu da Kurtuba dışındadır. İsyanlar sırasında tahrip edilen bu saraydan günümüze yalnızca su kanalları kalmıştır.
Rusâfe Sarayı da Emevi saraylarındandır. 784 Yılında I. Abdurrahman tarafından yaptırılmıştır. Vâdîlkebîr kıyısında bulunan sarayın bahçeler içinde yer alan köşklerle değişik yapı birimlerinden meydana geldiği bilinmektedir.
Endülüs Emevileri, içinde bulundukları ağır askeri-siyasi şartlara bağlı olarak, askeri yapılara da ağırlık vermişlerdir. Bunların başında kaleler gelir. Emevi kaleleri, sonraki Müslüman ve Hıristiyan dönemlerde de itinayla korunmuş ve kullanılmışlardır. Bunlar hakkında fikir verebilecek en önemli örneklerden biri, II. Abdurrahman tarafından yaptırılan Mâride Kalesidir. 835 Yılında tamamlanmıştır. İşgalden sonra tamir edilerek Santiago Şövalyelerince de kullanılmıştır. Ana yönlere göre düzenlenmiş planıyla kalenin kalın duvarları dikdörtgen kulelerle ve payandalarla desteklenmiştir. Yapımında ana malzeme olarak kesme taşlar, ayrıca Vizigot ve Roma kökenli devşirme malzeme de kullanılmıştır. Kalenin içinde yer altında bulunan bir hazne ile ona ulaşan üzeri kemerle örtülü iki paralel rampadan müteşekkil sarnıç vardır.
Emeviler, Şam?daki ataları gibi dinî binalarda daha çok bitki, diğer binalarda ise insan ve hayvan tasvirlerine yer vermişlerdir. Fakat, bu örneklerin çoğu bugüne ulaşmamıştır. Dinî resimlerin büyük kısmı Kurtuba Ulucamii içinde yer alırken, diğer örnekler saraylarda bulunmaktaydı. Mozaikler, Bizans tesirini yansıtmakla birlikte tezyinî nitelikler ve kullanılan motifler itibarıyla İslam geleneğine bağlı olup, özellikle altın yaldız zemin üzerinde yer alan bitki motifleri Endülüs Emevi zevkini yansıtmaktadır.
Az olmakla birlikte heykele de raslanmaktadır. Mermer ve alçı kabartmalar dinî-sivil mimarinin dekoratif elemeanları arasında yaygın biçimde yer alırken, taş ve maden gibi çeşitli maddelerden yapılmış olan heykeller sadece sivil mimaride (saraylarda) kullanılmıştır.
Mülûkü?t-Tavâif Sanatı (1031-1090)
Büyük kargaşa döneminden sonra Emevi hanedanının hâkimiyeti sona erince merkezî otorite dağıldı ve Endülüs Devleti yirmiden fazla küçük parçaya bölündü. Hem kendi aralarında hem de Hıristiyan krallıklarla mücadele halinde olan bu küçük emîrliklerin sanatı, daha çok koruma ve saldırma duygusu üzerine kurulu genel anlayışlarına uygun olarak askerî bir özellik taşır.
Daha çok şiir gibi edebî sanatların gelişme gösterdiği bu devirde, beyliklerin içinde bulunduğu şartlardan dolayı büyük boyutlu sanat eseri ya da faaliyeti meydana getirilememiştir.
Bu devrin yerel hanedanları, genellikle eski Emevi kalelerini veya kendi yaptırdıkları şatoları merkez olarak kullandıklarından dolayı, saray ve diğer sivil mimari eserleri de bu müstahkem binalar dahilinde kalmıştır.
Meriye Kalesi, bu dönem için önemli bir örnektir. Aslında III. abdurrahman tarafından yaptırılmış olan kale, zamanla genişletilmiş ve yerel beyliklerden Meriye Emîri Hayrân es-Saklebî tarafından saray olarak kullanılmıştır. Üç kat suru bulunan kalenin, ikinci sur kademesinin arkasında saray bölmeleri ve hamam yer alıyordu. Dışarıdan dörtgen kulelerin tahkim ettiği surlarıyla göz dolduran kale, Hıristiyanların eline geçtikten sonra onarılarak kullanılmıştır.
Caferiye Sarayı, bu devrin önemli bir diğer mimari eseridir. Sarakusta?da (Zaragoza) Hûdîler?in emîri Ebû Ca?fer Ahmed b. Muktedir (1049-1082) tarafından yaptırılmıştır. Kabaca dikdörtgen bir şeması vardır. Kulelerle takviyeli taş ve tuğladan örülmüş bir duvarla çevrilidir. Bu duvarın ardındaki saray bölmeleri, bir merkezî ana avluya göre tertiplenmiştir. Kuzey-güney istikametinde inşa edilmiştir. İçindeki merkezî avlu, sarayın bütün bölümleriyle bağlantılı olup, etrafı çok zengin bir tezyinata sahip bir revakla çevrelenmiştir. Üst kısmı daha sonra Hıristiyanlar tarafından yapılmıştır. Buradan arkadaki taht odasına geçilmektedir. Taht odasının yanındaki küçük cami, dikdörtgen bir ana şema içinde sekizgen bir plana göre inşa edilmiş ve kaburgalı bir kubbeyle örtülmüştür. Mihrabı derin bir girinti şeklindedir. Caminin arabesk alçı tezyinatı çok gösterişlidir. Fazla değişikliğe uğramadan gelebilen bu kale-saray, bütün özellikleriyle M. Tavâif Dönemini temsil etmektedir.
Mağribî (Murâbıt ve Muvahhid) Sanatı (1090-1229)
Beyliklere bölünmüş durumdaki Endülüs üzerinde denge ve birlik kurmayı başaran bu iki hanedanın hakimiyeti altında Fas?a bağlanan ülkenin sanatı da aslen Mağribli olan hükümdarlarının sanat anlayışına tâbi olmuştur.
Hıristiyanlarla olan yoğun savaş şartlarının tehdidi altında askeri amaçların öncelik taşımasına rağmen devletin gücüne bağlı olarak gelişen Mağribî sanat ve imar faaliyeti, 57 yıllık Murâbıtlar dönemine (1090-1147) nazaran özellikle 85 yıl süren Muvahhidler zamanında (1147-1229) sivil alanda da önemli eserler vermiştir. Geniş boyutlu imar faaliyetleriyle kendini gösteren bu devrin temel karakteristiği kendini ençok tezyînâtta hissettirir.
Muvahhidler?in Endülüs?teki idare merkezi İşbiliye?de (Sevilla) yaptıkları binalardan geriye hemen hiçbirşey kalmamıştır.
Nasrî (Benî Ahmer) Sanatı (1231-1492)
İspanya?daki İslam varlığının son temsilcileri olan Nasrî hükümdarları, artık askeri güçlerini yitirdikleri için büyük ölçüde diplomasi yoluyla hakimiyetlerini sürdürmüşlerdir. Bu yüzden sanat faaliyetlerine ayıracak zaman bulabilmişler ve yaptırdıkları muhteşem eserlerle şöhret bulmuşlardır.
Nasrî Sanatı daha önceki devirlerden etkiler taşımakla birlikte, aslında kendine has bir sanat anlayışına sahiptir. Emevi hanedanının ihtişama öncelik veren, lükse düşkün, göz kamaştırıcı tavrından ve Mağribli hükümdarların vakarlı tutumundan farklı olarak, samimiyete sahip ve Endülüslü Müslümanların tabiatına çok daha uygun bulunan bir özellik arzetmektedir.
Özellikle iç tezyinatta çok başarılı olan sanatkârlar mermer, yalancı mermer, alçı ve çini gibi farklı malzemeleri ustalıkla biraraya getirmişler, önceki devirlerde kullanılan mozaiklerin yerine küçük çinilerle yapılan yeni bir süsleme tarzını hâkim kılmışlardır. M. Tavâif anlayışının bir takipçisi olan bu süslemeler, binalara canlılık katıyor ve de mimari mekanlara ağır kumaşlarda görülen ihtişamlı havayı veriyordu.
Bu dönem sanatı belirgin bir askerî nitelik arz eder. Askerî binalar ve kaleler, Elhamrâ Saray kompleksinde olduğu gibi hem savunma hem de sanat zevkinin doğal uyumlu bir kaynaşması niteliğindedir ve çok da güçlü yapılardır. Bu tip askerî yapılardan biri Mâleka (Malaga) Kalesidir. Dönemin en meşhur eseri ise Elhamrâ Sarayı?dır.
Mudejar (Müdeccen) Sanatı
Endülüs İslam sanatını meydana getiren ve ortaya büyük şaheserler koyan Müslüman sanatkârlar, özellikle son dönemlerde Hıristiyan krallara da hizmet vermişlerdir. Müslüman ve Hıristiyan ustaların birlikte meydana getirdikleri, İslam Sanatının Hıristiyan Sanatına uygulanmış biçimi olan bu üsluba Mudejar (Müdeccen) adı verilmektedir.
İspanyol sanatının bazı önemli örneklerinin yapıldığı bir devri adlandıran ve mimarı kadar küçük sanat kollarında da uygulanan bu üslup, genel hatlarıyla Endülüs İslam Sanatının devamı niteliğindedir.
Mudejar üslup, yalnız İspanyollar tarafından geri alınan eski Endülüs topraklarında kalmamış, kuzeydeki İslam yönetimine hiç girmeyen bölgelerde de kendini göstermiştir. Özellikle Kurtuba?nın güçlü tesirleri Tuleytula ve Sarakusta?dan ötelere taşınırken, eskiden beri Hıristiyanların elinde bulunan şehirler de bu üslupta inşa edilmiş kapı ve pencereleri at nalı kemerli, kubbeleri kaburgalı kemerlere oturan binalarla dikkat çekmeye başlamıştır.
İspanya?da siyasi ve askeri bakımdan gücünü kaybeden Müslüman varlığı, mimarideki gücünün en önemli örneğini İşbiliye Alcazar?ının temsil ettiği Mudejar üslup vasıtasıyla XVI. Yüzyılın ortalarına kadar sürdürmüştür. Bu üslubun diğer sanat kollarındaki ömrü ise, daha uzun olmuş, özellikle seramikte uzun yıllar varlığını hissettirmiştir.
Mudejar sanatın dinî mimaride verdiği örneklerin en önemlileri arasında, Burguş?taki (Burgos) Las Huelgas Manastırı ile Sarakusta?daki Seo Kilisesi?ni saymak mümkündür. Her iki binada da tezyinat çok dikkat çekicidir. Dini yapılardan sonraları kiliseye çevrilen Tuleytula ve Kurtuba havraları, Mudejar sanatın en önemli örneklerinden oldukları gibi, bütün Endülüs sanatının da şaheserleri arasında yer alır.
kaynak: endulus.net/islamtarihi.info
