Kudüs, Müslümanlar için kutsal oldugu kadar Yahudiler ve Hiristiyanlar için de kutsal bir sehirdir. Tarihi geçmis açisindan bakarsak Kudüs’ün tarihi Yahudilikle basladigi için Yahudiler için diger dinlere göre daha büyük önem arz etmektedir diyebiliriz.
Çünkü Yahudiler için Kudüs, bir var olma meselesidir. Dini ve milli kimliklerinin hem temeli hem de sembolüdür. Yahudi inancina göre Tanri, Kudüs’ü Yahudilere vaad etmis ve vaad edilmis topraklarla Yahudileri kutsamis ve özel kilmistir.
Bu nedenle Yahudiler için Kudüs demek Yahudilik demektir. Yahudilik demek Kudüs demektir. Kudüs’te Yahudilerin sembolü de aglama duvaridir.
Aglama Duvari
Yahudilerin ‘’ha-Kotel ha-Ma’aravi’’ (bati duvari), Hiristiyanlarin ise ‘’wailing wall’’ yani ‘’aglama duvari’’ ismini verdikleri duvar, Kudüs’te Yahudiler için en kutsal mekândir. Çünkü aglama duvari, Yahudiler için bir baslangiç noktasidir.
Aglama duvarinin tarihi ise Hz. Davud’a kadar uzanir. M.Ö. 1010 yilinda Kudüs’ü fethedip baskent ilan ettikten sonra 12 Israiloglu ailesini birlestirip ilk Yahudi kralligini ilan etmis ve Tanri için büyük bir mabed yapmak istemistir.
Ancak Tanri, Hz Davud’a ‘’çok kan döktügü için’’ mabed yapmasina izin vermez ve mabedin yapilmasi görevini oglu Süleyman’a verir.
Hz. Süleyman M.Ö. 970 yilinda tahta geçtiginde kutsal mabedin yapimina baslar ve mabed 7 yil sonra M.Ö. 963 yilinda tamamlanir. Hz. Süleyman, mabedi tamamlarken Tanridan 3 sey ister:
- Dünyada kimseye nasip olmayacak güç ve para
- Dogruyu ve yanlisi ayirt edecek adalet yetenegi
- Ahirette cennet
Tanri, Süleyman’in 3 dileginden ikisi olan güç ve adaletle hüküm verme yetkisini vermistir. Kur’anda Sad suresinin 35- 39 Ayetleri arasinda Hz. Süleyman’in duasi söyle anlatilmaktadir:
Süleyman: "Ey Rabbim! Beni bagisla ve bana öyle bir mülk ihsan et ki, ardimdan hiç kimseye yarasmasin. Süphesiz, bütün dilekleri veren sensin." dedi. Bunun üzerine Biz de, istedigi yere onun buyrugu ile kolayca giden rüzgâri, bina kuran ve dalgiçlik yapan seytanlari, demir halkalarla bagli digerlerini onun buyrugu altina verdik. Iste bu bizim ihsanimizdir. Artik sen de (istedigine) hesapsizca ver yahut verme” dedik.
Hz. Süleyman’in ahit sandigi çevresinde insa ettigi mabed, Ibranicede ‘’Bet Ha Mikdas’’ yani ‘’kutsal ev’’ kabul edilmektedir.
Süleyman tapinagi, M.Ö. 586 yilinda Kudüs’ü ele geçiren Babil krali Nabukadnezar tarafindan yikildi ve Yahudileri Kudüs’^ten sürgün ederek Babil’e yolladi.
Yahudiler, Kudüs’e Pers krali Kiros’un Kudüs’ü fethetmesinden sonra dönebildiler ve 2. Mabed, 1. Darius döneminde M.Ö. 515 yilinda insa edildi. Bu mabede Zorobabel mabedi denilmektedir. 2. Mabed, Yahudilerin kendi imkânlariyla yapildigi için Süleyman mabedinden küçüktür.
2. mabedi büyüterek ihtisamli bir mabed haline getiren ise Roma’nin Kudüs valisi Hirodes’tir. M.Ö. 20 yilinda tapinagi genisleten Hirodes, tapinagi tekrar eski ihtisamina kavusturmustur.
Hirodes tapinagi ise sadece 90 yil ayakta kalir. M.S. 70 yilinda Kudüs’e giren Roma generali Titus, tapinagi yikar. Ancak bir askerinin tavsiyesiyle tapinagin bati duvarinin yikilmamasini emreder. Çünkü bu sayede gelecek kusaklar, nasil bir tapinagi yiktigini görecektir.
Iste bugün Yahudilerin, önünde dua ettigi aglama duvari, Hirodes tapinagindan kalan bati duvaridir. Bugün tapinagin sadece alt kisimlari Hirodes tapinagina aittir. Üst kisimlari sonradan eklenerek restore edilmistir.
Aglama duvarinin uzunlugu 485 metre olup yerden yüksekligi 18 metredir.
Yahudiler, aglama duvari önünde hem yikilan mabedleri için aglarlar hem de 3. Tapinagin yapilmasi için dua ederler. Tevrat’a göre 3. Tapinagi sadece Mesih insa edebilir.
Aglama duvari, Yahudilerin özel günlerinde de toplanma mekânidir. Pesah ve sukot bayramlarinda Yahudiler, aglama duvari önünde ayin düzenlerler. Ayini Hz. Harun’un soyundan gelen kohenler yönetirler.
Yahudiler, aglama duvarinda dua ettikten sonra dileklerini küçük kâgitlara yazip duvarin taslari arasina sikistirirlar. Her yil duvarin taslari arasina sikistirilan onbinlerce dilek kâgidi, Ros Asana ve Pesah Bayramlari öncesinde toplanarak zeytindagina gömülür. Inanisa göre Mesih, zeytin dagina inip Yahudilerin dileklerini gerçeklestirecektir.
Yahudiler, Roma döneminde mabedleri yikildiktan sonra yüzyillar boyunca Zeytinyagindan aglama duvarina bakarak dua etmislerdir. Yahudiler ile aglama duvari arasindaki hasreti bitiren kisi ise Kanuni Sultan Süleyman’dir.
Sultan 2. Bayezid döneminde Ispanya’dan göç eden Sefarad Yahudilerinden beri Osmanli, Yahudilerin koruyuculugunu üstlenmistir. Kudüs’ü Yavuz Sultan Selim döneminde 1517 yilinda fetheden Osmanli, sehirde yasayan Yahudilerin inançlarini özgürce yasamalari için aglama duvarina yaklasmalarina izin vermistir. Kanuni Sultan Süleyman, ayrica duvari restore ettirerek bugünkü görünümüne kavusturmustur.
Yahudiler 1929 yilinda Kudüs’e girdiklerinde aglama duvari çevresindeki Müslüman evlerini yikinca büyük olaylar çikmis ve sorunun çözümü için konu BM ye tasinmistir. BM, aglama duvarinin mülkiyetinin Müslümanlara ait olduguna, Yahudilerin ise duvarda dua edebileceklerine karar vermistir.
1948 yilinda Ürdün, Kudüs’ün dogu bölgesini isgal edince Yahudilerin, aglama duvari önünde dua etmesini yasaklamistir. Bu yasak, 1967 yilinda Israil ordusu Kudüs’ü ele geçirinceye kadar sürmüstür. 1967 yilindan itibaren aglama duvari ve Kudüs, Israil’in kontrolündedir.
Yahudilerin kutsal Sali: Talit Sali
Aglama duvarindan bahsederken Talit salindan da bahsetmeden olmaz. Çünkü Yahudiler, özel bayramlarinda dua ederken talit salini kullanirlar.
Talit sali, beyaz ipek ya da pamuklu kumastan yapilir. Salin kenarlarinda mavi çizgiler bulunur. Bu çizgiler, günesin dogumunu belirlemek için kullanilir. Eger talit salindaki mavi çizgiler, beyazdan ayirt edilecek duruma gelmisse sabah duasi yapilabilir.
Talitin omuz kismina atara denir. Talit'in 4 kösesinde özel biçimde baglanmis püsküller bulunmaktadir bunlara Ibranice'de tsitsit adi verilir bu püsküllerin her biri 8 ipten olusur ve her püsküldeki dügüm sayisi 10-5-6-5 olacak sekildedir bu da Tanri'nin isminin Ibranice'deki yazilisi olan YHWH harflerinin rakamsal karsiliklarina denk gelmektedir.
Israil bayragi, renklerini talit salindan almaktadir.
