Bugüne kadar Avrupa ve Asya’da birçok ülke gezip, gördüm, notlar aldim. Pompeii antik kentinden Auschwitz Nazi kampina, Görkemli yapilariyla ‘’gerçek Game of Thrones’’ olarak adlandirilan Toledo’dan Timur’un baskenti Semerkand’a dünyada tarihi açidan önemi olan birçok yeri gezdim.
Yurt disi gezilerimin son duragi Kudüs’tü. Bugün Dünyada var olan 3 semavi dinin de çikis noktasi olan, yüzlerce peygamberin sokaklarinda yürüdügü, tarih boyunca tüm medeniyetlerin sahip olmak istedigi kutsal sehir Kudüs…
Kudüs tek bir makaleyle anlatilacak bir sehir degildir. Bu yüzden Kudüs’ü her yönüyle anlamaniz ve hissetmeniz için yazi serisi olarak yazacagim. Umarim okurken keyif alacaginiz bir yazi serisi olur.
KUDÜS’ÜN ANLAMI VE KISACA TARIHÇESI
Kudüs…
Insanlik tarihinin en eski sehirlerinden olan Kudüs’ün geçmisi M.Ö. 3000 yillara kadar uzanir. Bölgeye ilk yerlesen kavim Kenanlilardir. Bu yüzden Kudüs,Tanah’ta (eski ahit) ‘’Ken‘an ülkesi’’ olarak geçmektedir. Yevusiler olarak da bilinen Kenanlilar, Kudüs surlarini ilk kez insa eden kavimdir. M.Ö. 1800 lü yillarda insa edilen Kudüs surlari, birçok medeniyet tarafindan yeniden insa edilerek günümüze kadar gelmistir.
Kudüs sehrinin adinin geçtigi ilk yazili metinler ise milâttan önce XIX ve XVIII. yüzyillara ait Misir metinleridir. Milâttan önce XIV. yüzyila ait Tell Amarna mektuplarinda sehrin adi Urusalim, Geç Asur metinlerinde Urusilimmu veya Ursalimmu, Ibrânîce Masoretik metinde Yruslm, bazan da Yruslym biçiminde yazilmakta ve Yerûsâlayim, Eski Ahid’in Ârâmîce metinlerinde Yerûsâlêm seklinde telaffuz edilmektedir.
Kudüs sehrinin tarih boyunca 70 ten fazla ismi olmustur ve bugün 3 büyük semavi dinde de Kudüs’ün anlami ‘’Baris sehridir’’
Ibranice ismi olan ‘’Yerusalem’’ iki kelimenin birlesiminden meydana gelmektedir: Yarah (kurmak) , salayim (Baris, huzur) kelimelerinden olusan Yerusalem ‘’Baris sehri’’ demektir.
Baska bir görüse göre ise ‘’Yerusalem’’ kelimesinin orjinali ‘’Irusalem’’dir. Irusalem ise Ibranice ‘’Ir (sehir)’’ ve Kenanlilarin Tanrisi Salem’in birlesiminden meydana gelmis olup ‘’Salem’in sehri’’ demektir.
Bugün Müslümanlarin kullandigi Kudüs kelimesi ise Arapçada ‘’bereketli, mübarek olan’’ anlamina gelen ‘’kds’’ kelimesinden gelmektedir.
Kudüs’ün bir sehir olarak tarih sahnesine çikisi ise Hz. Davud döneminde olmustur. M.Ö. 1010 yilinda 12 Israiloglu kabilesini birlestirip ilk Yahudi kralligini kuran Hz. Davud, kutsal ahit sandigini Kudüs’e getirerek M.Ö. 993 yilinda Kudüs’ü baskent ilan etmistir.
40 yil boyunca Yahudi kralligina hükmeden Hz. Davud M.Ö. 970 yilinda ölünce yerine oglu Süleyman geçmistir. Süleyman, babasinin Kudüs’e getirdigi ahit sandigini merkeze alan büyük bir mabed insa etmistir. M.Ö. 964 yilinda insa edilen ve tarihe ‘’Süleyman mabedi’’ olarak geçen mabed, Yahudilerin ilk tapinagidir ve içinde kutsal ahit sandigi yer aldigi için Ibranice Bet Ha-mikdas yani ‘’kutsal ev’’ olarak adlandirilmistir.
Süleyman mabedi yaklasik 400 yil ayakta kalmistir. M.Ö. 586 yilinda Kudüs’ü ele geçiren Babil krali Nabukadnezar, Süleyman mabedini yikarak Israilogullarini Kudüs’ten çikarip Babil topraklarina sürgün etmistir. Israilogullarinin Kudüs’e tekrar dönüsü ise yaklasik 40 yil sonra M.Ö. 537 yilinda Pers krali Kiros döneminde olmustur.
Kudüs’te Babil egemenligine son veren Pers krali Kiros, Israilogullarinin Kudüs’e tekrar dönmesine izin vermistir. Ikinci Yahudi tapinaginin insa edilmesi ise Pers krali 1. Darius döneminde gerçeklesmistir. Ancak ikinci tapinak, büyüklük ve görkem açisindan Süleyman mabedinden çok uzaktir.
Perslerin yaklasik 200 yillik hakimiyetinden sonra Kudüs, M.Ö. 332 yilinda Makedonyali Büyük Iskender tarafindan fethedilmistir ve Iskender ile beraber Kudüs’te Helenistik dönem baslamistir.
Iskender’den sonra Kudüs, M.Ö. 313 yilinda 1. Ptolemaios döneminde Misir hakimiyetine geçmistir. Misir hakmiyetinin ardindan M.Ö. 198 yilinda Selevkoslarin hakimiyeti altina giren Kudüs’te ilk büyük ayaklanma Selevkoslar döneminde gerçeklesmistir.
Selevkos krali Antiochus Epiphanes, Israilogullarinin kutsal tapinagina Yunan tanrilarinin heykellerini yerlestirip Yahudi tapinagini kirletince büyük Makkabi ayaklanmasi basladi ve kutsal tapinak, Yunan tanrilarinin heykellerinden temizlendi.
Kisa bir dönem Makkabi hanedani tarafindan yönetilen Kudüs, M.Ö. 65 yilinda büyük Roma generali Gnaeus Pompeius Magnus önderliginde Roma hakimiyetine geçti.
Kudüs’te 2. Büyük Yahudi tapinagi ise Roma tarafindan Kudüs valisi olarak atanan 1. Hirodes ya da diger adiyla Büyük Herod döneminde gerçeklesmistir. Büyük Herod, Pers krali 1. Darius döneminde insa edilen 2. Yahudi tapinagini genisleterek tarihe kendi ismiyle geçecek olan Herod tapinagini insa etmistir.
Ancak Herod tapinaginin ömrü sadece 90 yil sürmüstür. M.S. 70 yilinda Yahudi isyanini bastirmak için Kudüs’e giren Roma generali Titus, Herod tapinagini temelden yikarak 2. Yahudi tapinagini yikan general olarak tarihe geçmistir. Titus, Kudüs’te kazandigi büyük zaferden sonra meshur ‘’ judea capta’’ sikkesini bastirmistir.Sikkede ‘’yahudi bir kadinin bir palmiye agaci altinda aglamasi’’ resmedilmistir. Capta Latincede ‘’ele geçirmek’’ demektir.
Roma krali Hadrianus döneminde Kudüs’te Pagan dönemi baslamistir. Yikilan Yahudi tapinaginin üzerine Roma Tanrisi Jüpiter adina mabed insa etmek isteyince ‘’Bar-Kohba’’ isyani baslamis fakat isyan basarili olamamistir. Jüpiter tapinaginin insa edilmesinden sonra sehrin adi ‘’ Colonia Aelia Capitolina’’ olarak degistirilmistir. Aelia, Hadrianus’un soyadi Aelius'tan gelirken, Capitolina ise sehrin Tanri ‘’Jüpiter Capitolinus’’a adandigini ifade etmektedir.
Kudüs’te Hristiyan döneminin baslangici ise büyük Roma krali Konstantin döneminde gerçeklesmistir. 326 yilinda Kudüs seyahatine çikan Konstantin’in annesi Aziz Helena, Kudüsta Hristiyanlik adina kiliseler insa ederek Kudüsteki Hristiyan kültürünün temellerini atmistir. Aziz Helena’nin yaptirdigi en önemli kilise ise Hz. Isa’nin çarmiha gerildigi yer kabul edilen ‘’Kutsal Kabir kilisesi’’dir.
614 yilinda Sasani krali 2. Hüsrev döneminde Kudüs, kisa bir dönem Sasanilerin egemenligine geçti. 629 yilinda Heraklios döneminde Bizans egemenligi altina giren Kudüs, 638 yilinda Halife Ömer döneminde Müslümanlarin yönetimine geçti. Böylece Kudüs’te Islam tarihi basladi.
Halife Ömer döneminden sonra Kudüs, yaklasik 500 yil Müslümanlar tarafindan yönetildi. Emeviler ile baslayan hanedanlik döneminden sonra Abbasiler, Tolunogullari,Aksidler, Fatimiler, Selçuklular, Kudüs’ü yönettiler.
Bugün Müslümanlar için kutsal olan ‘’Kubbetu’s Sahra’’ ise 691 yilinda Emevi halifesi Abdülmelik bin Mervan döneminde insa edilmistir.
Kudüs’te Islam hakimiyeti 1099 yilinda 1. Haçli seferiyle sona erdi. Kudüs’ü ele geçiren Haçlilar, sehirdeki camileri, kilise, ahir, depo gibi farkli amaçlarla kullandilar. Örnegin Müslümanlar için kutsal olan Kubbetu’s Sahra’yi kiliseye çevirirlerken Mervan mescidini ahir olarak kullandilar.
Kudüs’te Haçli yönetimi ise sadece 88 yil sürdü. 1187 yilinda Kudüs’ü fethederek tarihe ‘’Kudüs fatihi’’ olarak geçen Selahaddin Eyyubi döneminde haçlilarin kilise, ahir olarak kullandiklari camileri tekrar camiye çevirerek Kudüs’e eski itibarini kazandirdi.
1260 yilinda Sultan Baybars döneminde Kudüs, Memlük yönetimine geçti ve 257 yil boyunca Memlükler tarafindan yönetildi.
1517 yilinda Yavuz Sultan Selim’in Memlükler devletine son vermesinden sonra Kudüs, 400 yil boyunca Osmanli yönetiminde kaldi.
1538-1541 yillari arasinda Kanuni Sultan Süleyman döneminde bugünkü Kudüs surlari insa edildi. Ayrica Kubbetu’s Sahra’nin disi çinilerle kaplanarak bugünkü mavi görünümünü kazandi.
1.Dünya Savasinda Kudüs, Edmund Allenby generalligindeki Ingiliz ordusu tarafindan ele geçirilerek Ingiltere hakimiyetine geçti.
1948 yilinda Israil devletinin kurulusundan sonra 1967 yilindaki Yahudi- Arap savasi olan 6 gün savasindan sonra günümüze kadar Israil’in yönetimi altindadir.
